مایکوپروتئین و تاب‌آوری غذایی: راهکار استراتژیک برای امنیت غذایی ایران

امنیت غذایی، به عنوان یکی از ارکان اصلی توسعه پایدار و رفاه اجتماعی، همواره دغدغه اصلی کشورها، به ویژه در مناطق دارای تنش‌های محیطی و اقتصادی بوده است. ایران با چالش‌های متعددی نظیر کمبود منابع آبی، خشکسالی‌های مکرر، تغییرات اقلیمی، رشد جمعیت و محدودیت‌های اقتصادی مواجه است که دستیابی به امنیت غذایی پایدار را دشوار می‌سازد.

در این راستا، یافتن راهکارهای نوین و پایدار برای تأمین پروتئین مورد نیاز جامعه اهمیت ویژه‌ای می‌یابد. یکی از این راهکارها، استفاده از “مایکوپروتئین” (پروتئین مبنی بر میکروارگانیسم‌ها) به عنوان یک جایگزین پروتئینی پایدار و نوآورانه است. مایکوپروتئین به دلیل ویژگی‌های تغذیه‌ای برجسته، مزایای زیست‌محیطی چشمگیر و قابلیت تولید مستقل از شرایط اقلیمی، می‌تواند نقش مهمی در افزایش تاب‌آوری غذایی و تقویت امنیت غذایی ایران ایفا کند.

این نوع پروتئین می‌تواند به کاهش وابستگی به واردات، مدیریت بهینه منابع و ایجاد فرصت‌های جدید در کشور کمک کند. بنابراین، سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه مایکوپروتئین می‌تواند به عنوان یک استراتژی مؤثر در راستای دستیابی به امنیت غذایی پایدار در ایران مطرح شود.

مقدمه:

امنیت غذایی به معنای دسترسی آسان و اقتصادی همه افراد به غذای کافی، سالم و مغذی برای تأمین نیازها و ترجیحات غذایی آنها، به منظور داشتن یک زندگی فعال و سالم، یکی از اهداف کلیدی توسعه در هر کشور به حساب می‌آید (FAO, 1996). در سال‌های اخیر، ایران با چالش‌های پیچیده‌ای روبه‌رو بوده که تحقق این هدف را دشوار ساخته است. تغییرات اقلیمی، نظیر کاهش بارش و افزایش دما، منجر به بروز خشکسالی‌های متوالی و افت کیفیت خاک گردیده که به طور مستقیم بر تولیدات کشاورزی تأثیر گذاشته است (مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، ۱۳۹۹). همچنین، رشد جمعیت و افزایش شهرنشینی فشار قابل‌توجهی بر منابع محدود آب و زمین ایجاد کرده است. تحریم‌های اقتصادی نیز با محدود کردن دسترسی به فناوری‌ها و نهاده‌های کشاورزی و ایجاد نوسانات ارزی، پیچیدگی‌های تأمین غذای کافی و باکیفیت را دوچندان کرده‌اند. در چنین شرایطی، ضرورت استفاده از رویکردهای نوآورانه و خلاقانه برای تضمین امنیت غذایی و تقویت تاب‌آوری در برابر شوک‌های داخلی و خارجی به وضوح حس می‌شود.
پروتئین به عنوان یک درشت‌مغذی اساسی، نقش حیاتی در سلامت و رشد انسان دارد. تأمین پروتئین کافی و باکیفیت برای جمعیت در حال رشد، به ویژه با در نظر گرفتن محدودیت‌های تولید پروتئین‌های سنتی (مانند گوشت قرمز و مرغ) از لحاظ مصرف منابع و تأثیرات زیست‌محیطی، به یک چالش جهانی تبدیل شده است. این شرایط نه تنها امنیت غذایی کشور را به خطر می‌اندازد، بلکه آسیب‌پذیری سیستم غذایی را در برابر شوک‌های ناگهانی (مانند بحران‌های اقتصادی، بلایای طبیعی یا شیوع بیماری‌ها) افزایش می‌دهد. در واکنش به این آسیب‌پذیری‌ها، مفهوم «تاب‌آوری غذایی» (Food Resilience) به عنوان یک رویکرد حیاتی مطرح می‌شود. تاب‌آوری غذایی فراتر از فقط دسترسی به غذا است و بر توانایی سیستم‌های غذایی برای مقاومت در برابر اختلالات، جذب شوک‌ها، انطباق با تغییرات و بازسازی خود به شیوه‌ای پایدار و عادلانه تأکید دارد (FAO, 2016). این رویکرد به دنبال ایجاد سیستمی است که حتی در شرایط پرفشار نیز قادر به تأمین نیازهای غذایی جمعیت باشد. بنابراین، احساس نیاز به اتخاذ رویکردهای نوآورانه و خلاقانه برای تضمین امنیت غذایی و افزایش تاب‌آوری در برابر شوک‌های داخلی و خارجی به شدت ضروری است. در جستجوی راهکارهای پایدار، مایکوپروتئین به عنوان یک جایگزین امیدوارکننده و پایدار برای پروتئین‌های حیوانی و گیاهی، مورد توجه محققان و صنعت‌گران قرار گرفته است. این مقاله به بررسی دقیق مایکوپروتئین، ویژگی‌ها، مزایا و پتانسیل‌های کاربردی آن در راستای تقویت تاب‌آوری غذایی و تأمین امنیت غذایی پایدار در ایران می‌پردازد.

امنیت غذایی در ایران و چالش‌های آن

ایران، با وجود ظرفیت‌های طبیعی و کشاورزی چشمگیر، در سال‌های اخیر با مشکلاتی در تأمین امنیت غذایی مواجه بوده است. براساس گزارش‌های داخلی و بین‌المللی، وضعیت امنیت غذایی در کشور تحت تأثیر عوامل متعددی قرار دارد که در ادامه به آن‌ها پرداخته می‌شود:

• وضعیت موجود

تحلیل آمار و ارقام نشان می‌دهد که ایران در برخی محصولات استراتژیک، به ویژه نهاده‌های دامی و غلات، به واردات وابسته است (وزارت جهاد کشاورزی، ۱۴۰۲). شاخص‌های امنیت غذایی مانند دسترسی، استفاده و پایداری در نقاط مختلف کشور متفاوت بوده و نابرابری‌هایی در دسترسی به غذای سالم و مغذی وجود دارد. اگرچه کشور در تولید بسیاری از محصولات کشاورزی به خودکفایی نسبی دست یافته، چالش‌های ساختاری و محیطی امنیت این خودکفایی را تهدید می‌کند.

•عوامل مؤثر بر ناامنی غذایی

عوامل اقلیمی و زیست‌محیطی: ایران در منطقه خشک و نیمه‌خشک واقع شده و با کمبود جدی منابع آبی مواجه است. خشکسالی‌های مکرر و طولانی‌مدت، کاهش ذخایر آبی پشت سدها و افت سطح سفره‌های آب زیرزمینی تأثیر منفی شدیدی بر تولید محصولات کشاورزی به‌ویژه محصولات آب‌بر گذاشته است. فرسایش خاک، شور شدن اراضی و بیابان‌زایی نیز از دیگر مشکلات زیست‌محیطی هستند که بر ظرفیت تولید غذایی کشور تأثیر می‌گذارند. تغییر الگوهای بارش و افزایش دما تهدیدی جدی برای بخش کشاورزی محسوب می‌شوند و نیازمند برنامه‌ریزی‌های جامع و بلندمدت هستند.
عوامل اقتصادی: تورم بال، نوسانات نرخ ارز و کاهش قدرت خرید مردم، دسترسی فیزیکی و اقتصادی به غذای کافی و با کیفیت را برای بسیاری از خانوارهای ایرانی دشوار ساخته است. هزینه‌های بالای تولید، حمل و نقل و توزیع مواد غذایی نیز موجب افزایش قیمت‌ها شده است. تحریم‌های اقتصادی بین‌المللی، با محدود کردن واردات نهاده‌های کشاورزی، قطعات یدکی ماشین‌آلات و فناوری‌های نوین، و همچنین با دشوار کردن صادرات محصولات کشاورزی، بر امنیت غذایی کشور تأثیر منفی گذاشته‌اند.
عوامل مدیریتی و زیرساختی: ضایعات غذایی در ایران از مرحله تولید تا مصرف بسیار بالاست. طبق گزارش‌ها، مقدار قابل‌توجهی از محصولات کشاورزی در طول فرآیند برداشت، حمل و نقل، نگهداری و توزیع از بین می‌رود. ضعف در زیرساخت‌های نگهداری و فرآوری، عدم وجود سیستم‌های لجستیکی مؤثر و عدم یکپارچگی در سیاست‌گذاری‌های مربوط به تولید و توزیع غذا نیز از دیگر عوامل مؤثر بر ناامنی غذایی به شمار می‌روند.
الگوی مصرف: الگوی مصرف غذایی در ایران به سوی مصرف بالای چربی، قند و نمک و با مصرف ناکافی میوه‌ها، سبزیجات و حبوبات تغییر یافته است. این الگوی مصرف علاوه بر ایجاد چالش‌های سلامتی نظیر چاقی و بیماری‌های غیرواگیر، تقاضا برای محصولاتی که تولید آن‌ها منابع بسیاری نیاز دارد را افزایش می‌دهد و به این ترتیب به پایداری سیستم غذایی کشور آسیب می‌زند (وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، ۱۴۰۱).

• نیاز به رویکردهای نوین

با توجه به چالش‌های ذکر شده، روشن است که رویکردهای سنتی به تنهایی نمی‌توانند امنیت غذایی پایدار در ایران را تضمین کنند. بدین منظور، احساس نیاز به استراتژی‌های نوآورانه، فناوری‌های جدید و بهره‌گیری از منابع پروتئینی جایگزین بیش از پیش ضروری است. در این راستا، مایکوپروتئین به عنوان یک راهکار استراتژیک می‌تواند نقش مهمی ایفا کند.

مایکوپروتئین: ویژگی‌ها، تولید و مزایا

مایکوپروتئین، یک جایگزین پروتئینی امیدوارکننده و پایدار است که از دهه‌ها پیش مورد تحقیق و توسعه قرار گرفته و به تدریج در بازارهای جهانی جایگاه مناسبی یافته است.

• مایکوپروتئین چیست؟

مایکوپروتئین به پروتئینی اطلاق می‌شود که از میکروارگانیسم‌ها تولید می‌شود. فرآیند تولید مایکوپروتئین شامل تخمیر در بیوراکتورهای بزرگ است. مایکوپروتئین یک توده بیولوژیکی (biomass) غنی از پروتئین است که بافتی مشابه گوشت دارد و می‌تواند به‌عنوان یک منبع پروتئینی کامل و مغذی در رژیم غذایی انسان مورد استفاده قرار گیرد.
فرآیند تولید: تولید مایکوپروتئین معمولاً از طریق فرآیند تخمیر پیوسته در بیوراکتورهای هوادهی شده انجام می‌شود. در این فرآیند، میکروارگانیسم با منابع کربنی، نیتروژن و مواد معدنی مورد نیاز تغذیه می‌شود. پس از رشد و تکثیر میکروارگانیسم، توده زیستی حاصله از بیوراکتور خارج شده و تحت فرآوری قرار می‌گیرد. محصول نهایی معمولاً به‌صورت الیاف پروتئینی با بافت فیبری تهیه می‌شود که می‌تواند در اشکال مختلفی نظیر همبرگر، سوسیس و سایر فرآورده‌های گوشتی برای مصرف‌کنندگان در دسترس قرار گیرد. شرکت‌های پیشرو در این زمینه، از جمله Quorn (که برای نخستین بار در سال ۱۹۸۵ مایکوپروتئین را به بازار عرضه کرد)، در حال توسعه و تجاری‌سازی فناوری‌های نوین در تولید مایکوپروتئین هستند.

• ارزش غذایی مایکوپروتئین:

مایکوپروتئین از نظر تغذیه‌ای بسیار باارزش است و مزایای قابل‌توجهی نسبت به دیگر منابع پروتئینی دارد:
پروتئین کامل: مایکوپروتئین حاوی تمام نه اسید آمینه ضروری (لیزین، لوسین، ایزولوسین، متیونین، فنیل‌آلانین، ترئونین، تریپتوفان، والین و هیستیدین) است که بدن انسان قادر به تولید آن‌ها نیست و باید از طریق رژیم غذایی تأمین شوند. کیفیت پروتئین آن مشابه پروتئین‌های حیوانی مانند تخم‌مرغ و شیر است و حتی از بسیاری پروتئین‌های گیاهی مانند سویا و نخود نیز بالاتر می‌باشد. این ویژگی آن را به گزینه‌ای فوق‌العاده برای گیاهخواران و افرادی که به دنبال منابع پروتئینی متنوع هستند، تبدیل می‌کند.
فیبر بالا: مایکوپروتئین سرشار از فیبرهای رژیمی، به‌ویژه بتا-گلوکان، است که نقش مهمی در سلامتی دستگاه گوارش، تنظیم قند خون، کاهش کلسترول و ایجاد حس سیری ایفا می‌کند. مصرف کافی فیبر می‌تواند به پیشگیری از بیماری‌های مزمن مانند دیابت نوع ۲ و بیماری‌های قلبی-عروقی کمک کند.
چربی کم و بدون کلسترول: در مقایسه با گوشت‌های قرمز، مایکوپروتئین دارای چربی بسیار کمی بوده و فاقد کلسترول است. این ویژگی، آن را به گزینه‌ای سالم‌تر برای حفظ سلامت قلب و عروق تبدیل می‌کند.
ویتامین‌ها و مواد معدنی: مایکوپروتئین دارای ویتامین‌های گروه B (مانند B2، B3، B5، B9 و B12) و مواد معدنی مهمی چون روی، آهن، سلنیوم، منگنز و فسفر است که برای عملکرد بهینه بدن ضروری هستند.
اثرات سلامتی: مطالعات نشان می‌دهند که مصرف مایکوپروتئین می‌تواند به کاهش سطح کلسترول LDL (کلسترول بد) و بهبود کنترل قند و انسولین خون در افراد دیابتی کمک کند. همچنین، تحقیقات اخیر حاکی از آن است که پروتئین مایکوپروتئین دارای قابلیت تحریک سنتز پروتئین عضلانی مشابه پروتئین‌های حیوانی است که آن را برای ورزشکاران و افراد مسن مفید می‌سازد.

• مزایای زیست‌محیطی مایکوپروتئین:

یکی از بارزترین دلایل جذابیت مایکوپروتئین، پایداری زیست‌محیطی آن است. تولید پروتئین‌های حیوانی، بهویژه گوشت قرمز، به منابع وسیعی از آب و زمین نیاز دارد و سهم قابل توجهی در انتشار گازهای گلخانه‌ای ایفا می‌کند. در مقابل، مایکوپروتئین مزایای زیست‌محیطی چشمگیری را ارائه می‌دهد:

کاهش ردپای کربن: تولید مایکوپروتئین به‌طور قابل‌توجهی ردپای کربن کمتری در مقایسه با تولید گوشت حیوانی ایجاد می‌کند. بر اساس مطالعات، مایکوپروتئین می‌تواند تا ۹۰% کمتر از گوشت گاو و تا ۷۰% کمتر از گوشت مرغ گازهای گلخانه‌ای (مانند CO2، متان و اکسید نیتروژن) منتشر کند. این موضوع در کاهش اثرات تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی نقش مهمی ایفا می‌کند.

مصرف کمتر آب: نیاز به آب برای تولید مایکوپروتئین به‌طور معناداری کمتر از تولید پروتئین‌های حیوانی است. تخمین زده می‌شود که تولید مایکوپروتئین تا ۹۰% کمتر از گوشت گاو و ۵۰% کمتر از مرغ آب مصرف می‌کند. این ویژگی برای کشورهایی نظیر ایران که با بحران آب مواجه‌اند، بسیار حیاتی است.

نیاز کمتر به زمین: تولید مایکوپروتئین در محیط‌های کنترل‌شده و در بیوراکتورها انجام می‌شود که به فضای کمتری نسبت به دامداری و کشت علوفه نیاز دارد. این موضوع منجر به کاهش فشار بر زمین‌های کشاورزی و جنگل‌ها می‌شود و به حفظ تنوع زیستی کمک می‌کند. نیاز به زمین برای تولید مایکوپروتئین می‌تواند تا ۹۰% کمتر از گوشت گاو باشد.

کاهش ضایعات: فرآیند تولید مایکوپروتئین می‌تواند از برخی محصولات جانبی کشاورزی به‌عنوان منبع کربن استفاده کند که به کاهش ضایعات و بهبود بهره‌وری منابع کمک می‌کند.

پایداری و تاب‌آوری: چون تولید مایکوپروتئین در محیط‌های بسته و کنترل‌شده صورت می‌گیرد، به شدت از شرایط آب و هوایی، خشکسالی، آفات و بیماری‌های گیاهی و دامی مستقل است. این ویژگی آن را به یک منبع پروتئینی بسیار تاب‌آور و پایدار تبدیل می‌کند که می‌تواند در شرایط بحرانی و تغییرات اقلیمی، امنیت غذایی را تضمین کند.

این ویژگی‌ها، مایکوپروتئین را به یکی از ارکان اصلی در رویکرد تاب‌آوری غذایی تبدیل می‌کنند. از آنجایی که تولید مایکوپروتئین در محیط‌های بسته و کنترل شده انجام می‌شود، به شدت از شرایط آب و هوایی نامساعد (مانند خشکسالی و سیلاب‌ها)، آفات و بیماری‌های گیاهی و دامی مستقل است. این استقلال، انعطاف‌پذیری بی‌نظیری به سیستم غذایی می‌دهد و قابلیت مقاومت آن را در برابر شوک‌های محیطی افزایش می‌دهد. بنابراین، مایکوپروتئین نه تنها به عنوان یک منبع پروتئینی پایدار شناخته می‌شود، بلکه به طور قابل توجهی به تاب‌آوری سیستم غذایی در برابر نوسانات و بحران‌ها کمک می‌کند و به عنوان یک منبع مطمئن در شرایط پرفشار به حساب می‌آید.

پتانسیل مایکوپروتئین برای امنیت غذایی ایران

با توجه به چالش‌های موجود در امنیت غذایی ایران و مزایای قابل توجه مایکوپروتئین، می‌توان پتانسیل‌های عظیمی برای کاربرد این پروتئین نوآورانه در کشور تصور کرد:
• کاهش وابستگی به واردات پروتئین: ایران سالانه مقادیر زیادی از پروتئین‌های دامی و نهاده‌های مورد نیاز برای تولید آنها (مانند ذرت و کنجاله سویا) را وارد می‌کند که این امر منجر به خروج ارز و افزایش آسیب‌پذیری کشور در برابر نوسانات بازار جهانی و تحریم‌ها می‌شود. تولید مایکوپروتئین در داخل کشور می‌تواند به خودکفایی نسبی در تأمین پروتئین منجر شده و از خروج ارز جلوگیری کند. این موضوع به‌ویژه در شرایط تحریم‌های اقتصادی و محدودیت‌های ارزی حیاتی خواهد بود.
• مدیریت منابع آب و زمین: با توجه به بحران آب در ایران، تولید مایکوپروتئین که به آب و زمین بسیار کمتری نسبت به دامداری سنتی نیاز دارد، می‌تواند فشار بر منابع آبی و اراضی کشاورزی را به‌طور قابل‌توجهی کاهش دهد. این امر به پایدارسازی منابع طبیعی کمک کرده و امکان تخصیص بهینه منابع آب به سایر بخش‌ها را فراهم می‌آورد.
• ایجاد فرصت‌های شغلی و توسعه فناوری: راه‌اندازی واحدهای تولید مایکوپروتئین در مقیاس صنعتی، مستلزم سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، بومی‌سازی دانش فنی و تربیت نیروی انسانی متخصص در زمینه‌های بیوتکنولوژی، مهندسی فرآیند و صنایع غذایی است. این امر می‌تواند به ایجاد فرصت‌های شغلی جدید، رشد صنایع دانش‌بنیان و توسعه فناوری‌های پیشرفته در کشور کمک کند.
• تنوع‌بخشی به رژیم غذایی و بهبود سلامت جامعه: مایکوپروتئین با ارزش غذایی بالا و مزایای سلامتی نظیر فیبر بالا و چربی کم، می‌تواند به عنوان یکی از اجزای مهم در سبد غذایی ایرانیان، به بهبود کیفیت رژیم غذایی و کاهش بیماری‌های مرتبط با تغذیه نامناسب کمک کند. معرفی محصولات متنوع بر پایه مایکوپروتئین (مانند جایگزین‌های گوشت، اسنک‌ها و مکمل‌های غذایی) می‌تواند پذیرش آن را در جامعه افزایش دهد.
• مقابله با چالش‌های اقلیمی و افزایش تاب‌آوری: تولید مایکوپروتئین، به‌دلیل استقلال از شرایط اقلیمی و قابلیت تولید در محیط‌های کنترل‌شده، می‌تواند به‌عنوان یک راهکار استراتژیک برای مقابله با اثرات منفی تغییر اقلیم بر کشاورزی در ایران مورد استفاده قرار گیرد. این امر به کشور این امکان را می‌دهد که در برابر خشکسالی‌ها، سیلاب‌ها و دیگر شوک‌های محیطی تاب‌آوری بیشتری در زمینه امنیت غذایی داشته باشد و پایداری تولید پروتئین را در شرایط عدم قطعیت اقلیمی تضمین کند.

• تقویت تاب‌آوری سیستم غذایی در برابر شوک‌ها: پتانسیل مایکوپروتئین در افزایش تاب‌آوری سیستم غذایی ایران در برابر انواع شوک‌ها، یک مزیت استراتژیک به شمار می‌آید. تولید مایکوپروتئین در محیط‌های کنترل‌شده و با استفاده از منابع داخلی، ریسک ناشی از محدودیت‌های ژئوپلیتیکی، نوسانات بازار جهانی و بحران‌های اقلیمی را به طور قابل‌توجهی کاهش می‌دهد. این مسئله به ایران این امکان را می‌دهد که در شرایط اضطراری، نظیر وقوع خشکسالی‌های شدید یا تشدید تحریم‌ها، یک منبع پروتئینی قابل اعتماد در داخل کشور داشته باشد.
مایکوپروتئین با ارائه یک جایگزین پایدار، به سیستم غذایی کشور کمک می‌کند تا وابستگی کمتری به منابع خارجی داشته باشد و در صورت بروز بحران‌ها، توانایی بیشتری برای انطباق، بازیابی و حفظ دسترسی به غذای کافی و مغذی از خود نشان دهد. این تنوع‌بخشی و انعطاف‌پذیری، مولفه‌های کلیدی تاب‌آوری محسوب می‌شوند.
• جنبه‌های اقتصادی: بررسی امکان‌سنجی اقتصادی تولید مایکوپروتئین در مقیاس صنعتی در ایران بسیار حائز اهمیت است. هزینه‌های تولید اولیه (از جمله تأسیس کارخانه، بیوراکتورها و تجهیزات) ممکن است بالا باشد، اما با توجه به کاهش هزینه‌های تولید در مقیاس بزرگ، مزایای زیست‌محیطی و پایداری، و همچنین مزایای رقابتی نسبت به واردات پروتئین، این صنعت می‌تواند در بلندمدت از توجیه‌پذیری اقتصادی بالایی برخوردار باشد. علاوه بر این، استفاده از محصولات جانبی کشاورزی داخلی به‌عنوان سوبستراهای تولید می‌تواند هزینه‌ها را کاهش دهد.
• پذیرش مصرف‌کننده: پذیرش مایکوپروتئین در جامعه ایرانی، با توجه به فرهنگ غذایی و ترجیحات مصرف‌کنندگان، یک چالش است که نیازمند فرهنگ‌سازی، اطلاع‌رسانی و معرفی محصولات با کیفیت و خوش‌طعم است. مقالات و تحقیقات اولیه در ایران در زمینه کاربرد مایکوپروتئین در فرآورده‌های گوشتی (مانند سوسیس و کالباس) نشان‌دهنده پتانسیل پذیرش این ماده در فرآورده‌های غذایی فرآوری شده است. ارائه محصولات متنوع و جذاب بر پایه مایکوپروتئین می‌تواند به افزایش پذیرش عمومی کمک کند.

چالش‌ها و راهکارهای پیاده‌سازی در ایران

اگرچه پتانسیل‌های مایکوپروتئین برای امنیت غذایی ایران قابل توجه است، اما پیاده‌سازی موفقیت‌آمیز آن با چالش‌هایی همراه است که نیازمند برنامه‌ریزی و همکاری جامع است:

• چالش‌های فنی و تکنولوژیک

تولید مایکوپروتئین در مقیاس صنعتی نیازمند دانش فنی پیشرفته، تجهیزات تخصصی (مانند بیوراکتورها) و فرآیندهای پیچیده‌ای است. در حال حاضر، ایران در این حوزه به سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، آموزش نیروی متخصص (بیوتکنولوژیست، مهندسین فرآیند و صنایع غذایی) و در صورت لزوم، واردات یا بومی‌سازی دانش فنی از کشورهای پیشرو نیاز دارد.

• چالش‌های اقتصادی

تأمین سرمایه اولیه برای راه‌اندازی واحدهای تولید مایکوپروتئین می‌تواند یکی از بزرگترین موانع باشد. علاوه بر این، قیمت تمام‌شده محصول در مراحل اولیه تولید ممکن است نسبت به پروتئین‌های سنتی بالاتر باشد. تدوین مقررات و سیاست‌های حمایتی دولت، ارائه تسهیلات بانکی با نرخ بهره پایین و مشوق‌های مالیاتی برای جذب سرمایه‌گذاران بخش خصوصی امری ضروری است (وزارت صمت، ۱۴۰۱).

• چالش‌های فرهنگی و اجتماعی

مقاومت در برابر غذاهای جدید و ناآشنا، به‌ویژه در جامعه‌ای با سنت‌های غذایی ریشه‌دار، چالشی به شمار می‌آید. شایعات و اطلاعات نادرست ممکن است پذیرش عمومی را کاهش دهند. بنابراین، نیاز به فرهنگ‌سازی جامع، اطلاع‌رسانی عمومی و شفاف درباره مزایای مایکوپروتئین، کیفیت و ایمنی آن، و همچنین معرفی محصولات با کیفیت و خوش‌طعم با استفاده از مایکوپروتئین، اهمیت بالایی دارد. رسانه‌ها و متخصصان تغذیه می‌توانند در این زمینه نقش مؤثری ایفا کنند.

• چالش‌های رگلاتوری و قانونی

برای تولید و عرضه مایکوپروتئین در ایران، نیاز به تدوین استانداردهای ملی دقیق، دریافت مجوزهای لازم از سازمان‌های ذی‌ربط (مانند سازمان ملی استاندارد ایران و سازمان غذا و دارو) و نظارت بر فرآیند تولید و کیفیت محصول نهایی وجود دارد. این اقدام به تضمین ایمنی و سلامت مصرف‌کنندگان کمک می‌کند.

• راهکارها:

حمایت دولت و سیاست‌گذاری‌های هدفمند: دولت می‌تواند با ارائه تسهیلات مالی، معافیت‌های مالیاتی، اختصاص زمین و انرژی با قیمت مناسب و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه بیوتکنولوژی غذایی، سرمایه‌گذاری در تولید مایکوپروتئین را تشویق کند. تدوین سند ملی امنیت غذایی با تأکید بر منابع پروتئینی نوین و پایدار و در راستای تقویت تاب‌آوری سیستم غذایی نیز دارای اهمیت است.
همکاری دانشگاه و صنعت: ایجاد مراکز تحقیقاتی مشترک بین دانشگاه‌ها، مراکز پژوهشی و بخش خصوصی برای تحقیق و توسعه در زمینه تولید مایکوپروتئین، بومی‌سازی دانش فنی، بهینه‌سازی فرآیندها و توسعه محصولات جدید ضروری است.
فرهنگ‌سازی و آموزش: برگزاری کمپین‌های آگاهی‌بخش در رسانه‌های جمعی، شبکه‌های اجتماعی و برنامه‌های آموزشی، با همکاری متخصصان تغذیه و پزشکان، می‌تواند به افزایش آگاهی عمومی و تغییر نگرش‌ها نسبت به مایکوپروتئین کمک کند. همچنین، معرفی دستورالعمل‌های غذایی متنوع و جذاب با استفاده از مایکوپروتئین نیز می‌تواند مؤثر باشد.
سرمایه‌گذاری بخش خصوصی: تشویق و جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی در صنعت تولید مایکوپروتئین از طریق ارائه مشوق‌ها و تضمین‌های لازم می‌تواند به توسعه سریع این صنعت کمک نماید.
الگوبرداری از تجربیات موفق جهانی: بررسی مدل‌های موفق در تولید، عرضه و پذیرش مایکوپروتئین در کشورهای دیگر (مانند بریتانیا و ایالات متحده) و تطبیق آن‌ها با شرایط و فرهنگ ایران می‌تواند راهگشای مناسبی باشد.

نتیجه‌گیری و پیشنهادات:

امنیت غذایی در ایران، با توجه به محدودیت‌های منابع، تغییرات اقلیمی و شرایط اقتصادی، با چالش‌های جدی روبه‌رو است. مایکوپروتئین به عنوان یک منبع پروتئینی نوآورانه، پایدار و از نظر زیست‌محیطی کارآمد، پتانسیل عظیمی برای پاسخگویی به این چالش‌ها و تقویت تاب‌آوری غذایی کشور دارد. مزایای تغذیه‌ای برجسته، مصرف کمتر آب و زمین، و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در فرآیند تولید آن، مایکوپروتئین را به یک راهکار استراتژیک برای کاهش وابستگی به واردات، مدیریت بهینه منابع و توسعه پایدار تبدیل می‌کند.
برای بهره‌برداری کامل از این پتانسیل، ضروری است که:

1. سیاست‌گذاران: حمایت‌های قانونی و مالی لازم را برای سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه و تولید صنعتی مایکوپروتئین فراهم آورند. تدوین استانداردهای ملی و تسهیل فرآیندهای اخذ مجوز برای تولید و عرضه این محصول از اهمیت بالایی برخوردار است.
2. بخش خصوصی: با توجه به مزایای اقتصادی و زیست‌محیطی بلندمدت، در احداث و توسعه واحدهای تولید مایکوپروتئین سرمایه‌گذاری کند.
3. جامعه علمی و دانشگاهی: با انجام تحقیقات کاربردی در زمینه بهینه‌سازی فرآیندهای تولید، توسعه محصولات جدید بر پایه مایکوپروتئین و ارزیابی اثرات تغذیه‌ای و بهداشتی آن در جامعه ایرانی، به بومی‌سازی این فناوری کمک کنند.
4. نهادهای عمومی و رسانه‌ها: با فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی شفاف و گسترده در مورد مزایای مایکوپروتئین، به افزایش آگاهی عمومی و پذیرش آن در سبد غذایی خانواده‌های ایرانی کمک نمایند.

در نهایت، مایکوپروتئین تنها یک جایگزین پروتئینی نیست، بلکه یک راهکار جامع برای توسعه پایدار، مدیریت هوشمندانه منابع و تقویت امنیت غذایی کشور در آینده‌ای با چالش‌های فزاینده است. با اتخاذ رویکردی آینده‌نگر و همکاری بین‌بخشی، ایران می‌تواند مایکوپروتئین را به عنوان یک ستون استراتژیک در پایداری غذایی خود قرار دهد و گام مهمی در جهت دستیابی به امنیت غذایی پایدار و رفاه اجتماعی بردارد.